Ορισμός
Η FSH (follicle stimulating hormone). είναι μια γλυκοπρωτεϊνική πολυπεπτιδική ορμόνη, μια από τις γοναδοτροπίνες ορμόνες (FSH, LH) που εκκρίνονται από την υπόφυση. Η υπόφυση είναι ένας μικρός ενδοκρινής αδένας που εντοπίζεται στη βάση του εγκεφάλου.
Η FSH συντίθεται και εκκρίνεται από τα γοναδοτροπικά κύτταρα της πρόσθιας υπόφυσης και ρυθμίζει την αύξηση, την ανάπτυξη, την εφηβική ωρίμανση και τις αναπαραγωγικές διαδικασίες του σώματος.
Η δομή της FSH είναι παρόμοια με εκείνη της ωχρινοτρόπου ορμόνης (LH), της θυρεοειδοτρόπου ορμόνης (TSH) και της ανθρώπινης χοριακής γοναδοτροπίνης (hCG). Οι άλφα υπομονάδες των γλυκοπρωτεϊνών LH, FSH, TSH και hCG είναι πανομοιότυπες και αποτελούνται από 96 αμινοξέα, ενώ οι βήτα υπομονάδες ποικίλλουν.
Τόσο ο υποθάλαμος όσο και η υπόφυση ελέγχονται από ένα σύστημα αρνητικής παλίνδρομης ρύθμισης από τις στεροειδείς ορμόνες του φύλου. Η εκλυτική ορμόνη των γοναδοτροπινών (GnRH) από τον υποθάλαμο προκαλεί την έκκριση της FSH από την υπόφυση η οποία με τη σειρά της επάγει την σύνθεση και απελευθέρωση των στεροειδών ορμονών του φύλου (τεστοστερόνη, οιστραδιόλη, προγεστερόνη) από τις γονάδες. Όταν αυξηθούν τα επίπεδα των ορμονών αυτών, οι ίδιες αναστέλλουν την έκκριση GnRH, FSH και LH από τον υποθάλαμο και την υπόφυση αντίστοιχα.
Δράση
Η θυλακιοτρόπος ορμόνη (FSH) είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη των ωαρίων και τη λειτουργία των γυναικείων ωοθηκών καθώς αυξάνει την ωρίμανση των ωοθυλακίων στις ωοθήκες πριν από την απελευθέρωση ενός ωαρίου από ένα θυλάκιο κατά τη διάρκεια της ωορρηξίας.
Κατά την διάρκεια της παραγωγικής φάσης της έμμηνου ρύσης η FSH, αυξάνει την παραγωγή ανασταλτίνης (ινχιμπίνης), και των οιστρογόνων, συμβάλλοντας από κοινού στην περεταίρω ωρίμανση του ωοθυλακίου. Ο έμμηνος κύκλος διαιρείται σε παραγωγική, ωορρηκτική και εκκριτική φάση. Η ωορρηκτική φάση χαρακτηρίζεται από την έκκριση της FSH και LH περί τα μέσα του κύκλου (28 ημερών). Τα επίπεδα FSH στις γυναίκες παρουσιάζουν διακυμάνσεις κατά τον εμμηνορροϊκό κύκλο, με την υψηλότερη τιμή να εμφανίζεται πριν απελευθερωθεί το ωάριο από την ωοθήκη (ωορρηξία), ενώ στους άνδρες δεν παρατηρούνται σημαντικές διακυμάνσεις.
Στους άνδρες, η ορμόνη διέγερσης των ωοθυλακίων FSH δρα στην ανάπτυξη των όρχεων και επιδρά στα κύτταρα Sertoli των όρχεων για την πρόκληση της παραγωγής του σπέρματος (σπερματογένεση).
Σκοπός
Η μέτρηση της FSH στο αίμα πραγματοποιείται για να βοηθήσει στην ανίχνευση, διάγνωση και παρακολούθηση καταστάσεων που συνοδεύονται με περίσσεια ή έλλειψη της ορμόνης αυτής στο οργανισμό. Τέτοιες καταστάσεις είναι:
- Υπεργοναδοτροφικός υπογοναδισμός: Πρωτογενής ανεπάρκεια ωοθηκών ή όρχεων. Σχετίζεται με υψηλά επίπεδα FSH και LH
- Υπογοναδοτροφικός υπογοναδισμός: Δευτεροπαθής ανεπάρκεια ωοθηκών ή όρχεων. Σχετίζεται με μειωμένα επίπεδα FSH και LH
- Εμμηνόπαυση: Φυσιολογική διαδικασία μη αναστρέψιμου τερματισμού της εμμήνου ρύσης. Σχετίζεται με αυξημένα επίπεδα FSH και LH
- Πρόωρη ωοθηκική ανεπάρκεια: Πρόωρη (πριν τα 40 έτη) διαδικασία μη αναστρέψιμου τερματισμού της εμμήνου ρύσης. Σχετίζεται με αυξημένα επίπεδα FSH και LH
- Πρώιμη έναρξη της ήβης: Πρόωρη ανάπτυξη δευτερευόντων χαρακτηριστικών του φύλου στα κορίτσια πριν τα 8 και στα αγόρια πριν τα 9. Σχετίζεται με πρόωρη έκκριση γοναδοτροπινών (FSH, LH)
- Καθυστερημένη έναρξη της ήβης: Απουσία χαρακτηριστικών του φύλου στην 13 ετών για τα κορίτσια και 14 ετών για τα αγόρια. Σχετίζεται με χαμηλή ή φυσιολογική έκκριση γοναδοτροπινών (FSH, LH).
- Διερεύνηση πρωτοπαθούς, δευτεροπαθούς αμηνόρροιας, μηνορραγίας, μητρορραγίας ή διαταραχών του έμμηνου κύκλου.
Παραγγελία εξέτασης επί συμπτωμάτων
Τα συμπτώματα υπογοναδισμού που μπορεί να εκδηλωθούν στις γυναίκες περιλαμβάνουν: αμηνόρροια, αργή ή καθόλου ανάπτυξη του μαστικού ιστού, εξάψεις, απώλεια τριχοφυΐας στο σώμα, μειωμένη λίμπιντο, γαλακτώδη έγκριση από τους μαστούς.
Τα συμπτώματα που μπορεί να εκδηλωθούν στους άνδρες περιλαμβάνουν: απώλεια της τριχοφυΐας στο σώμα, απώλεια μυικής μάζας/δύναμης/ύψους, γυναικομαστία, μειωμένη ανάπτυξη του πέους και των όρχεων, στυτική δυσλειτουργία, οστεοπόρωση, μειωμένη λίμπιντο, υπογονιμότητα, κόπωση, εξάψεις, διαταραχές στη συγκέντρωση.
Τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης και της πρόωρης ωοθηκικής ανεπάρκειας περιλαμβάνουν: εξάψεις, νυχτερινές εφιδρώσεις, κολπική ξηρότητα, ελαττωμένη λίμπιτο, υποτροπιάζουσες κολπίτιδες, πόνοι στην κοιλιά, μυοσκελετικοί πόνοι στην πλάτη και στο στήθος, αίσθημα κόπωσης, διαταραχές περιόδου και πόνοι περιόδου, αϋπνία, διαταραχές συγκέντρωσης.
Τα συμπτώματα πρώιμης ήβης στα κορίτσια περιλαμβάνουν: πρόωρη ανάπτυξη μαστών, τρίχωση στο εφήβαιο και τις μασχάλες (αδρεναρχή), έμμηνος ρύση.
Τα συμπτώματα πρώιμης ήβης στα αγόρια περιλαμβάνουν: πρόωρη ανάπτυξη πέους και όρχεων, λέπτυνση όσχεου, τρίχωση στο εφήβαιο και τις μασχάλες, τριχοφυΐα στο πρόσωπο.
Τα συμπτώματα καθυστερημένης ήβης στα κορίτσια περιλαμβάνουν: έλλειψη ανάπτυξης του μαστού μέχρι την ηλικία των 13 ετών, απουσία εμμήνου ρύσεως μέχρι την ηλικία των 16 ετών, έλλειψη τρίχωσης εφηβαίου, μικρότερο από το μέσο ύψος, κενό τεσσάρων ετών ή περισσότερο μεταξύ της αρχικής ανάπτυξης του μαστού και της πρώτης περιόδου.
Τα συμπτώματα καθυστερημένης ήβης στα αγόρια περιλαμβάνουν: ελλιπής ανάπτυξη του μεγέθους των όρχεων στην ηλικία των 14 ετών, έλλειψη τρίχωσης εφηβαίου στην ηλικία των 15 ετών, χρονική περίοδος άνω των 5 ετών για την ολοκλήρωση της ανάπτυξης των γενετικών οργάνων.
FSH και γονιμότητα
Κάθε μήνα, στη γυναίκα, αναπτύσσεται ένα κυρίαρχο ωοθυλάκιο, το οποίο στη μέση του κύκλου θα διαρραγεί και θα απελευθερώσει το ωάριο που περιέχει στη σάλπιγγα, ώστε στη συνέχεια να γονιμοποιηθεί στη μήτρα. Για την απελευθέρωση του ενός ωαρίου κάθε μήνα, οδηγούνται σε ατρησία, δηλαδή κυτταρικό θάνατο, περίπου 500 επιπλέον ωάρια. Το ωοθυλάκιο που θα μεγαλώσει νωρίτερα και καλύτερα με τη δράση της FSH, θα κυριαρχήσει έναντι των υπολοίπων και θα εξελιχθεί σε ένα ώριμο ωάριο.
Σε αντίθεση με τους άνδρες που φυσιολογικά παράγουν σε όλη τους τη ζωή σπερματοζωάρια, οι γυναίκες γεννιούνται με πεπερασμένο αριθμό ωαρίων που συνεχώς μειώνεται, μέχρι την εμμηνόπαυση, όταν το απόθεμά τους (1-2 εκατομμύρια στη γέννηση, 400.000 στη εφηβεία) έχει πια εξαντληθεί.
Με την ηλικία, ο οργανισμός της γυναίκας αντιλαμβάνεται τη μείωση αυτή του αριθμού των ωαρίων και για να την αντιμετωπίσει αυξάνει την παραγωγή FSH. Η αυξημένη FSH, επομένως, είναι η αντανάκλαση του μειωμένου αποθέματος ωαρίων στις ωοθήκες.
Η έναρξη ενός κύκλου εξωσωματικής γονιμοποίησης (IVF) πραγματοποιείται με τη χορήγηση γοναδοτροπινών. Σκοπός της διέγερσης των ωοθηκών είναι να διατηρηθούν στο αίμα υψηλότερα επίπεδα FSH από αυτά που παράγει ο οργανισμός και που οδηγούν στην ανάπτυξη ενός ωοθυλακίου κάθε μήνα. Τα επίπεδα της FSH μπορούν επίσης να αυξηθούν τεχνητά από φάρμακα που προκαλούν ωορρηξία, όπως η κιτρική κλομιφαίνη.
Η τιμή της FSH αποτελεί έναν προγνωστικό δείκτη της απάντησης των ωοθηκών σε διέγερση με γοναδοτροπίνες.
- Τιμές FSH >10 IU/L θεωρούνται υψηλές, ενώ πάνω από 20 IU/l πολύ υψηλές.
- Τιμές FSH >25 IU/L καθιστούν τη διέγερση των ωοθηκών άσκοπη.
Η FSH πρέπει να εξετάζεται πάντα με ταυτόχρονη μέτρηση της οιστραδιόλης, ώστε να παρέχει χρήσιμη πληροφορία του ορμονικού ισοζυγίου.
Είναι επίσης χρήσιμη η αναλογία του λόγου FSH: LH. Μια ιδανική αναλογία FSH: LH είναι 1.
Εάν το επίπεδο FSH είναι πολύ υψηλότερο από το επίπεδο της LH, τότε αυτό υποδηλώνει κακή εφεδρεία των ωοθηκών.
Ο λόγος LH / FSH > 2,5 συνηγορεί για ύπαρξη συνδρόμου πολυκυστικών ωοθηκών (PCOS).
Εκτός της FSH στην εκτίμηση του ωοθηκικού δυναμικού, βασικό ρόλο παίζει το υπερηχογράφημα των ωοθηκών που εκτιμά τον όγκο της κάθε ωοθήκης, που φυσιολογικά είναι > 4 ml, αλλά και τον αριθμό των μικρών ωοθυλακίων που βρίσκονται στις ωοθήκες στην αρχή του κύκλου (φυσιολογικός αριθμός 6-7).
Παράλληλα, η μέτρηση της AMH (αντιμυλλέριος ορμόνη) παρέχει ένα επιπλέον τρόπο εκτίμησης του αριθμού των ωαρίων που υπάρχουν στις ωοθήκες, ο οποίος είναι ανεξάρτητος της οιστραδιόλης και της ημέρας του κύκλου κατά την οποία πραγματοποιείται η μέτρηση.
Δείγμα
Προετοιμασία
Δεν απαιτείται συγκεκριμένη προετοιμασία. Συνήθως παραγγέλεται η εξέταση μαζί με την ωχρινοτρόπο ορμόνη (LH) και την οιστραδιόλη (Ε2) κατά τη 2η-5η ημέρα του έμμηνου κύκλου.
Φυσιολογικές τιμές
Συντελεστής μετατροπής ( Πίνακας μετατροπής )
| Κατηγορία | FSH (mIU/ml) |
|---|---|
| Παιδιά 0 – 6 μηνών | 0.15 – 3.9 |
| Παιδιά 7 μηνών – 10 ετών | 1.5 – 5.0 |
| Γυναίκες Παραγωγική φάση Ωορρηκτική φάση Εκκριτική φάση Εμμηνόπαυση | 2.0 -13.0 6.0 – 43.5 0.8 – 13.9 20.0 -161.0 |
| Άνδρες | 1.0 – 8,9 |
Σχετικές εξετάσεις
LH, PRL, E2, PROG, BhCG, TESTO, FTESTO, DHEAS, ANDROSTENEDIONE, 17OHPG, SHBG, AMH
Περιορισμοί
Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, τα δείγματα ασθενών ενδέχεται να περιέχουν ετερόφιλα αντισώματα, τα οποία μπορεί να δημιουργήσουν παρεμβολή.
Μπορεί να προκληθεί παρεμβολή με υψηλά επίπεδα βιοτίνης, γι’αυτό συνιστάται η απόσταση τουλάχιστον 8 ωρών από την τελευταία χορήγηση βιοτίνης.
Ρύθμιση
Η ρύθμιση της έκκρισης της FSH και LH διενεργείται από την ορμόνη GnRH του υποθαλάμου, η οποία εκκρίνεται κατά ώσεις από τον υποθάλαμο. Αντιστρόφως, η έκκριση ορμονών από την υπόφυση και τον υποθάλαμο επηρεάζεται από τα επίπεδα των ορμονών των ωοθηκών. Υπάρχει επομένως ένας ορμονικός άξονας υποθάλαμος – υπόφυση – ωοθήκες, με μηχανισμό παλίνδρομης αλληλορύθμισης. Η οιστραδιόλη που παράγεται από την ωοθήκη ασκεί αρνητική ανάδραση (δηλαδή ανασταλτική δράση) στην έκκριση της FSH και θετική ανάδραση στην έκκριση LH.
Αυξημένες ή μειωμένες τιμές θυλακιοτρόπου ορμόνης (FSH) παρατηρούνται σε διαφορετικές καταστάσεις:
| Αυξηση | Ελάττωση |
|---|---|
| Αμηνόρροια (πρωτοπαθής). | Αμηνόρροια (δευτεροπαθής). |
| Εμμηνόπαυση. Γοναδική ανεπάρκεια | Νευρική ανορεξία. |
| Ανορχία. Ευνουχισμός. Ορχεκτομή. | Καθυστερημένη εφηβεία. |
| Υστερεκτομή | Υπογοναδοτροπισμός (ανεπάρκεια GnRH, σύνδρομο Prader-Willi) |
| Ωοθηκική ανεπάρκεια. | Υποφυσιεκτομή. Υποθαλαμική δυσλειτουργία. |
| Ορχική ανεπάρκεια. | Κρανιοφαρυγγίωμα |
| Ακρομεγαλία. Όγκος ή υπερλειτουργία της υπόφυσης. | Νεοπλάσματα (επινεφριδίων, ωοθηκικών, όρχεων). |
| Υποθαλαμικός όγκος. | Νόσοι της υπόφυσης (αδενώματα, αγενεσία, κύστεις). |
| Σύνδρομο Turner, Klinefelter, Stein-Leventhal. | Σύνδρομο Kallmann |
| Υπογοναδισμός | Διηθητικές – αυτοάνοσες νόσοι (π.χ. σαρκοείδωση, αιμοχρωμάτωση, ιστιοκυττάρωση) |
| Ακτινοβολία | Τραυματισμός κρανίου |
| Χημειοθεραπεία | Υπεπρολακτιναιμία |
| Χρόνια συστηματική νόσος | Χρόνια συστηματική νόσος |
Συνδυαστική ερμηνεία της εξέτασης
ΓΥΝΑΙΚΕΣ
| FSH | LH | E2 | PROG | Ερμηνεία |
|---|---|---|---|---|
| Πολύ υψηλή | Υψηλή | Χαμηλή | Χαμηλή | Εμμηνόπαυση, ωοθηκική ανεπάρκεια |
| Υψηλή | Πολύ υψηλή | Πολύ υψηλή | Χαμηλή | Ωορρηξία (στα μέσα του κύκλου) |
| Φυσιολογική | Φυσιολογική | Υψηλή | Υψηλή | Καλή ωορρηξία (21-25η ημέρα κύκλου) |
| Υψηλή | Πολύ υψηλή | Φυσιολογική | Φυσιολογική | Πιθανή πολυκυστική νόσος ωοθηκών (αρχή κύκλου) |
| Χαμηλή | Χαμηλή | Χαμηλή | Χαμηλή | Δευτεροπαθής αμηνόρροια |
| Υψηλή | Πολύ υψηλή | Πολύ υψηλή | Πολύ υψηλή | Πιθανό άτρητο ωοθυλάκιο ή κύστη ωοθήκης (σε διαταραχή εμμήνου ρύσεως) |
ΑΝΔΡΕΣ
| FSH | LH | TESTO | Ερμηνεία |
|---|---|---|---|
| Yψηλή | Yψηλή | Χαμηλή | Υπογοναδισμός πρωτοπαθής |
| Χαμηλή | Χαμηλή | Χαμηλή | Υπογοναδισμός δευτεροπαθής (υποφυσιακός) |
| Υψηλή ή φυσιολογική | Φυσιολογική | Φυσιολογική | Ανώμαλη σπερματογένεση |
| Φυσιολογική ή χαμηλή | Φυσιολογική ή χαμηλή | Χαμηλή | Πιθανή υπερπρολακτιναιμία |
Τι σημαίνει το αποτέλεσμα της εξέτασης ;
Η FSH και LH εξυπηρετούν στη διάκριση μεταξύ του υπεργοναδοτροφικού υπογοναδισμού (δυσλειτουργία των ίδιων των γονάδων) και του υπογοναδοτροφικού υπογοναδισμού (αποτυχία λειτουργίας γονάδων λόγω διαταραχών της υπόφυσης ή του υποθαλάμου. Ο υπεργοναδοτροφικός υπογοναδισμός προκαλεί την αύξηση ενώ ο υπογοναδοτροφικός υπογοναδισμός την μείωση των επιπέδων της FSH και LH.
Μερικές αιτίες του υπεργοναδοτροφικού υπογοναδισμού είναι:
Συγγενής: Αγενεσία ωοθηκών, σύνδρομο Klinefelter/Turner, χρωμοσωμικές διαταραχές (Νooman, XXY), διαταραχές σύνθεση ανδρογόνων, έλλειψη ευαισθησίας στα ανδρογόνα, ανεπάρκεια 5α ρεδουκτάσης, μυοτονική αδυναμία
Επίκτητες: Κρυψορχία, συστροφή όρχεως, κυστική ίνωση, νόσος πολυκυστικών νεφρών, φάρμακα, ακτινοβολία, αυτοάνοσα, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών, όγκοι
Μερικές αιτίες υπογοναδοτροφικού υπογοναδισμού είναι:
Συγγενής: Σύνδρομο Kallman, πρωτοπαθή υποπλασία επινεφριδίων, σαν συνοδό στην παραγκεφαλική αταξία και στα σύνδρομα Prader-Willi και Laurence-Moon-Bield
Επίκτητες: Υποθαλαμικοί όγκοι (κρανιοφαρυγγιώμα, γερμίνωμα, δερμοειδής κύστη, εκφυλιστικές αλλοιώσεις υποθαλάμου, τραύμα κεφαλής, ακτινοβολία
Τα υψηλά επίπεδα της FSH και LH σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των δευτερευόντων χαρακτηριστικών του φύλου σε ασυνήθιστα νεαρή ηλικία, είναι ένδειξη πρώιμης ήβης ενώ οι χαμηλές ή φυσιολογικές τιμές γοναδοτροπινών αποτελούν σημάδι καθυστερημένης εφηβείας.
Μερικές από τις αιτίες πρώιμης ήβης είναι: ιδιοπαθής, όγκοι ή κύστες ωοθηκών, όρχεων, υποθαλάμου-ύποφυσης, επινεφριδίων ή εγκεφάλου.
Μερικές από τις αιτίες καθυστερημένης ήβης είναι: σύνδρομο Turner/klinefelter, ανεπάρκεια των γονάδων (ωοθήκες και όρχεις), ανεπάρκεια αυξητικής ορμόνης, καρκίνος, λοιμώξεις, νευρογενής ανορεξία.
Σε σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών (PCOS) συνήθως παρατηρείται λόγος LH / FSH > 2,5
