Ορισμός
Η προλακτίνη (PRL) είναι μια πεπτιδική ορμόνη που συντίθεται από την υπόφυση. Η υπόφυση είναι ένας μικρός ενδοκρινής αδένας που εντοπίζεται στη βάση του εγκεφάλου. Η προλακτίνη PRL προάγει την ανάπτυξη των μαζικών αδένων και την σύνθεση των συστατικών του μητρικού γάλακτος και επηρεάζει επίσης τα επίπεδα των ορμονών του φύλου (οιστρογόνα και τεστοστερόνη) και στις γυναίκες και στους άνδρες.
Φυσιολογικά είναι αυξημένη στις γυναίκες κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού. Βρίσκεται κανονικά σε χαμηλά επίπεδα στους άντρες και στις γυναίκες που δεν κυοφορούν.
Η δομή της PRL είναι παρόμοια με εκείνη της αυξητικής ορμόνης και του λακτογόνου του πλακούντα.
Υπάρχουν κυρίως τρεις διαφορετικές μορφές προλακτίνης σε σχέση με το μέγεθος της:
- Η μικρή προλακτίνη που είναι η κυρίαρχη μορφή και βιολογικά ενεργής. Έχει μοριακό βάρος περίπου 22 kDa.
- Η μεγάλη προλακτίνη που έχει μοριακό βάρος περίπου 48 kDa. Φαίνεται πως έχει μικρή βιολογική δραστικότητα.
- Η πολύ μεγάλη προλακτίνη που έχει μοριακό βάρος 150 kDa. και έχει πολύ μικρή βιολογική δραστικότητα.
Η έκκριση προλακτίνης PRL είναι παλμική, με τις υψηλότερες αιχμές έκκρισης να συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του ύπνου REM (Rapid Eye Movement) (ταχείας κίνησης οφθαλμού). Η αιχμή των επιπέδων της προλακτίνης του ορού (μέχρι 30 ng/ml) συμβαίνει μεταξύ 4:00 και 6:00 π.μ. Η ημίσεια ζωή κυκλοφορίας της προλακτίνης PRL είναι περίπου 50 λεπτά.
Τόσο ο υποθάλαμος όσο και η υπόφυση ελέγχονται από ένα σύστημα αρνητικής παλίνδρομης ρύθμισης. Η υποφυσιακή έκκριση της προλακτίνης ρυθμίζεται από ενδοκρινείς νευρώνες στον υποθάλαμο. Ο παράγοντας απελευθέρωσης της θυροτροπίνης (thyrotropin – releasing hormone) επιδρά διεγερτικά στην απελευθέρωση της προλακτίνης.
Αντίθετα με τις άλλες ορμόνες του προσθίου λοβού της υπόφυσης, η κύρια τονική δράση του υποθαλάμου στην έκκριση της προλακτίνης είναι ανασταλτική. Η κύρια υποθαλάμια ουσία με ανασταλτική δράση στην έκκριση της προλακτίνης είναι η ντοπαμίνη.
Δράση
Η PRL παράγεται από το πρόσθιο λοβό της υπόφυσης (αδενουπόφυση). Οι χημικές ορμόνες του εγκεφάλου, η ντοπαμίνη και τα οιστρογόνα ελέγχουν την παραγωγή και την έκκριση της προλακτίνης από την υπόφυση. Κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης, οι ορμόνες προλακτίνη, οιστρογόνα και προγεστερόνη προάγουν την ανάπτυξη του μαστού και την παραγωγή γάλακτος. Μετά τον τοκετό, η προλακτίνη βοηθάει στο να ξεκινήσει και να διατηρηθεί η προμήθεια γάλακτος. Εάν μια γυναίκα δεν θηλάσει, η τιμή της προλακτίνης της θα επανέλθει στα επίπεδα που βρισκόταν πριν την εγκυμοσύνη. Εάν η γυναίκα θηλάσει, ο θηλασμός του βρέφους θα παίξει σημαντικό ρόλο στην έκκριση της προλακτίνης. Μετά τον τοκετό, η παραγωγή γάλακτος ρυθμίζεται και από την έκκριση ωκυτοκίνης, ορμόνη που παράγεται στην οπίσθια υπόφυση (νευροϋπόφυση) και είναι υπεύθυνη για την πυροδότηση της έναρξης του τοκετού. Υπάρχει ένας μηχανισμός ανατροφοδότησης μεταξύ της συχνότητας θηλασμού, της ποσότητας της προλακτίνης που εκκρίνεται από την υπόφυση καθώς και της ποσότητας του γάλακτος που παράγεται. Παράλληλα, η PRL αναστέλλει τη λειτουργία των ωοθηκών ώστε να αποφευχθεί κύηση κατά τη διάρκεια του θηλασμού.
Σε φυσιολογικές συνθήκες, η PRL αυξάνεται, στην εγκυμοσύνη, την άσκηση, τη γαλουχία, το σεξ, τον ύπνο, το άγχος και το στρες. Επίσης υψηλά επίπεδα PRL ανευρίσκονται σε περίπτωση υποθυρεοειδισμού, καθώς η αύξηση της υποθαλαμικής TRH από την ένδεια θυρεοειδικών ορμονών, επηρεάζει μεν την TSH αλλά παράλληλα αυξάνει και την PRL.
Η PRL προκαλεί στο σώμα σεξουαλική ικανοποίηση μετά τη σεξουαλική πράξη. Συγκεκριμένα η ορμόνη εξουδετερώνει την επίδραση της ντοπαμίνης, η οποία είναι υπεύθυνη για τη σεξουαλική διέγερση. Αντιθέτως, τα ασυνήθιστα υψηλά ποσά PRL μπορεί να είναι υπεύθυνα για την ανικανότητα και την απώλεια της λίμπιντο. Εξαιρετικά υψηλά επίπεδα προλακτίνης μειώνουν τα επίπεδα των ορμονών φύλου (οιστρογόνα στις γυναίκες και τεστοστερόνη στους άνδρες). Τα υψηλά επίπεδα PRL τείνουν επίσης να καταστείλουν τον κύκλο ωορρηξίας, αναστέλλοντας την έκκριση της ωοθυλακιοτρόπου ορμόνης (FSH) και της ορμόνης απελευθέρωσης της γοναδοτροπίνης (GnRH).
Κατά την εγκυμοσύνη οι υψηλές συγκεντρώσεις των οιστρογόνων που κυκλοφορούν, αυξάνουν τα επίπεδα της προλακτίνης κατά 10 έως 20 φορές. Ωστόσο την ίδια στιγμή τα οιστρογόνα καθώς και η προγεστερόνη αναστέλλουν τα διεγερτικά αποτελέσματα της προλακτίνης επί της παραγωγής του γάλακτος. Η απότομη πτώση των επιπέδων των οιστρογόνων και της προγεστερόνης μετά τον τοκετό επιτρέπει στην προλακτίνη, η οποία προσωρινά παραμένει υψηλή, να επάγει τη γαλουχία.
Σκοπός
Η ανίχνευση των επιπέδων της PRL στον ορό χρησιμοποιείται κυρίως για την διάγνωση του προλακτινώματος. Το προλακτίνωμα είναι ο πιο συνήθης όγκος της υπόφυσης και είναι σχεδόν πάντα καλοήθης. Άλλες καταστάσεις στις οποίες κρίνεται απαραίτητος ο έλεγχος της προλακτίνης συμπληρωματικά με άλλες ορμονολογικές εξετάσεις είναι:
- Η υπογονιμότητα ή/και διαταραχές του καταμήνιου κύκλου στις γυναίκες
- Η υπογονιμότητα και στυτική δυσλειτουργία στους άντρες
- Η πιστοποίηση της γνήσιας υπερπρολακτιναιμίας, η διάγνωση των προλακτινωμάτων, η παρακολούθηση ανταπόκρισης στην θεραπεία και ο εντοπισμός υποτροπών
- Η εκτίμηση της λειτουργικότητας της υπόφυσης
- Η διερεύνηση πρωτοπαθούς, δευτεροπαθούς αμηνόρροιας, μηνορραγίας, μητρορραγίας ή διαταραχών του έμμηνου κύκλου.
Παραγγελία εξέτασης επί συμπτωμάτων
Μερικά από τα συμπτώματα της υπερπρολακτιναιμίας στις γυναίκες είναι:
- γαλακτόρροια σε μη εγκυμονούσες και θηλάζουσες γυναίκες
- ολιμηνόρροια/αμηνόρροια/στειρότητα
- μειωμένη σεξουαλική επιθυμία
- Κολπική ξηρότητα, που οδηγεί σε πόνο κατά τη συνουσία
- Aκμή, τριχόπτωση, τριχοφυία
- Διαταραχή εμμήνου ρύσεως
- Απώλεια οστικής μάζας
Μερικά από τα συμπτώματα της υπερπρολακτιναιμίας στους άντρες είναι:
- γαλακτόρροια
- γυναικομαστία
- μειωμένη λίμπιντο
- στυτική δυσλειτουργία
- υπογονιμότητα λόγω χαμηλών επιπέδων τεστοστερόνης
- Μειωμένη μυϊκή μάζα και τριχοφυία στο σώμα, τριχόπτωση, ακμή
- Απώλεια οστικής μάζας
- Καθυστερημένη ήβη λόγω χαμηλής τεστοστερόνης
Τα παιδιά και οι έφηβοι μπορεί να εμφανίσουν:
- Μειωμένη ανάπτυξη
- Καθυστερημένη εφηβεία
- Γυναικομαστία
Σπανίως μπορεί να εμφανιστούν διαταραχές οράσεως, διπλωπία και κεφαλαλγίες από την ύπαρξη ευμεγέθους προλακτινώματος (όγκος υπόφυσης), το οποίο μπορεί να ασκήσει πίεση στο οπτικό χίασμα.
PRL και γονιμότητα
Η υπερπρολακτιναιμία δρα σε δύο επίπεδα, παρεμποδίζοντας:
- την παλμική έκκριση της GnRH από τον υποθάλαμο ενώ
- μπλοκάρει ταυτόχρονα και τους υποδοχείς των γοναδοτροπινών στις γονάδες.
Το αποτέλεσμα στις γυναίκες είναι η μείωση των συγκεντρώσεων της οιστραδιόλης, των επιπέδων της προγεστερόνης και η αναστολή της ωρίμανσης των ωοθυλακίων, στους άνδρες δε η μείωση των επιπέδων τεστοστερόνης και αναστολή της σπερματογένεσης.
Οι υψηλές συγκεντρώσεις PRL στις γυναίκες μπορεί να οδηγήσουν σε σύνδρομο αμηνόρροιας / γαλακτόρροιας, ενώ στους άνδρες μειώνεται η λίμπιντο, ενώ προκαλείται στυτική δυσλειτουργία και γυναικομαστία.
Η προλακτίνη αυξάνει φυσιολογικά σε περίπτωση άγχους, στρες, στον ύπνο, κατά τη συνουσία, σε καταπόνηση/ τριβή των θηλών και όταν πραγαμτοποιείται εκγύμναση των θωρακικών μυών ή μετά τη λήψη φαρμάκων (αγχολυτικά, γαστροπροστατευτικά, νευροληπτικά, αντισυλληπτικά, κλπ).
Η συγκέντρωση PRL ορού > 100 ng/ml είναι ένδειξη για ένα προλακτίνωμα. Το προλακτίνωμα είναι ένα αδένωμα της υπόφυσης που προκύπτει από τα γαλακτοτρόφα κύτταρά της που είναι αυτά που εκκρίνουν την PRL. Όγκοι> 1 cm (μακροαδενώματα) μπορεί να συνοδεύονται από νευρολογικά συμπτώματα: εξασθενημένη όραση, διπλωπία και πονοκεφάλους.
Με κατάλληλα φάρμακα μπορεί να μειωθούν τα επίπεδα προλακτίνης και να αποκατασταθεί η ωορρηξία.
Επειδή η υπερπρολακτιναιμία είναι βασική αιτία στειρότητας, η προλακτίνη πρέπει πάντα να μετριέται κατά την εργαστηριακή διερεύνηση της γονιμότητας ενός ζευγαριού.
Δείγμα
Προετοιμασία
Η αμοληψία για την προλακτίνη ιδανικό είναι να γίνει περίπου 2 ώρες μετά την αφύπνιση και μετά από 5 λεπτά σε καθιστική στάση ηρεμίας.
Θα πρέπει να αποφεύγεται η σεξουαλική επαφή ή ο ερεθισμός των θηλών μία ημέρα πριν την εξέταση.
Θα πρέπει επίσης να αποφεύγεται για 2 ημέρες πριν την αιμοληψία η χρήση φαινοθειαζινών, οιστρογόνων, αντισυλλυπτικών, αντιϋπερτασικών, αλοπεριδολης, αμφεταμινών, α-μεθυλντόπα.
Μια πρώτη υψηλή τιμή προλακτίνης καλό είναι να επαληθεύεται σε δεύτερο χρόνο και ο προσδιορισμός της προλακτίνης να γίνεται στις αρχές του έμμηνου κύκλου – πριν από την ωορρηξία. Αυτό συμβαίνει επειδή τα επίπεδα της προλακτίνης είναι φυσιολογικά υψηλότερα μετά την ωορρηξία.
Φυσιολογικές τιμές
Συντελεστής μετατροπής ( Πίνακας μετατροπής )
| Κατηγορία | PRL (ng/ml) | PRL (ng/ml) |
|---|---|---|
| Άνδρες | Γυναίκες | |
| Παιδιά 0 – 2 ετών | 2.0 – 25.0 | 1.0 – 20.0 |
| Παιδιά 3 – 18 ετών | 1.9 – 16.3 | 1.8 – 20.2 |
| Ενήλικες | 2.8 – 17.5 | 2.8 – 25.2 |
| Εμμηνόπαυση | – | 1.6 – 18.0 |
| Κύηση Α ‘ τριμήνου Β’ τριμήνου Γ’ τριμήνου | – | 3.2 – 43.0 13.0 – 166.0 13.0 – 318.0 |
Σχετικές εξετάσεις
FSH, LH, MAKROPRL, E2, PROG, BhCG, TESTO, FTESTO, DHEAS, ANDROSTENEDIONE, 17OHPG, SHBG, AMH
Περιορισμοί
Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, τα δείγματα ασθενών ενδέχεται να περιέχουν ετερόφιλα αντισώματα, τα οποία μπορεί να δημιουργήσουν παρεμβολή.
Μπορεί να προκληθεί παρεμβολή από την ύπαρξη μακροπρολακτίνης (μακρομοριακής PRL), ένα σύμπλοκο PRL με αντισώματα IgG, το οποίο δημιουργεί φαινομενική υπερπρολακτιναιμία, χωρίς βιολογική δράση.
Ρύθμιση
Η παραγωγή της προλακτίνης υπόκειται σε έλεγχο από τον υποθάλαμο με διπλό τρόπο. Η έκκρισή της αναστέλλεται από την ντοπαμίνη και διεγείρεται από την εκλυτική ορμόνη της θυρεοτροπίνης (TRH) και το αγγειοδραστικό ανασταλτικό πεπτίδιο (VIP).
Αυξημένες ή μειωμένες τιμές θυλακιοτρόπου ορμόνης (PRL) παρατηρούνται σε διαφορετικές καταστάσεις:
| Αυξηση | Ελάττωση |
|---|---|
| Ακρομεγαλία. Όγκος ή υπερλειτουργία της υπόφυσης. | Υποφυσιακή ανεπάρκεια |
| Διαταραχές υποθαλάμου | Νέκρωση, έμφρακτο υπόφυσης |
| Επιληπτικοί σπασμοί | Υπερτρίχωση |
| Χρόνια νεφρική ανεπάρκεια. | Υπογοναδισμός |
| Κίρρωση. | Οστεοπόρωση |
| Νευρική ανορεξία. | Βουλιμία |
| Νόσο του Addison. | Τραυματισμός κρανίου |
| Σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών | Ακτινοβολία κρανίου |
| Σύνδρομο Cushing. | Υποφυσεκτομή |
| Έκτοποι όγκοι | Ψευδάργυρος |
| Υποθυρεοειδισμός | Βιταμίνη Β6 |
| Φάρμακα: αντιψυχωσικά, σιμετιδίνη, κλομιπραμίνη, κοκαΐνη, δαναζόλη, εναλαπρίλη, φουροσεμίδη, ινσουλίνη, λαβεταλόλη, μεγεστρόλη, μεθυλντόπα, αντικαταθλιπτικά, μετοκλοπραμίδη, μορφίνη, αντισυλληπτικά, φαινυτοΐνη, ρισπεριδόνη, τρικυκλικά, βεραπαμίλη. | Φάρμακα: αντιεπιληπτικά, βρωμοκρυπτίνη, κιναγολίδη, καμπεργολίνη, καλσιτονίνη, κυκλοσπορίνη, δεξαμεθαζόνη, οιστρογόνα, φιναστερίδη, λεβοντόπα, μετοκλοπραμίδη, μορφίνη, νιφεδιπίνη, οκτρεοτίδη, φαινυτοΐνη, ταμοξιφαίνη. |
Τι σημαίνει το αποτέλεσμα της εξέτασης και ποια η θεραπεία;
Οι άνδρες και οι μη εγκυμονούσες γυναίκες θα έχουν φυσιολογικά μικρές ποσότητες προλακτίνης στο αίμα τους. Ωστόσο, τα επίπεδα προλακτίνης θα πρέπει να αξιολογούνται πάντα ως προς την ώρα δειγματοληψίας. Τα επίπεδα ποικίλουν μέσα στο 24ωρο, αυξάνονται κατά την διάρκεια του ύπνου και φθάνουν και μεγιστοποιούνται νωρίς το πρωί.
Τα επίπεδα προλακτίνης βρίσκονται κανονικά σε υψηλά επίπεδα κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης καθώς και μετά τον τοκετό, εφόσον η μητέρα θηλάζει.
Υψηλά επίπεδα μπορούν επίσης να βρεθούν και σε άλλες περιπτώσεις, όπως:
· όγκους που παράγουν και εκκρίνουν προλακτίνη (προλακτίνωμα),
· διατροφικές διαταραχές όπως νευρική ανορεξία,
· ασθένειες του υποθαλάμου,
· μειωμένη δραστηριότητα του θυρεοειδή (υποθυρεοειδισμός),
· νεφρική νόσο,
· ηπατική νόσο,
· σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών,
· άλλα προβλήματα της υπόφυσης και όγκους.
Αν τα επίπεδα της προλακτίνης είναι υψηλά, θα πρέπει να αποκλεισθεί η εγκυμοσύνη στις γυναίκες και συνήθως πραγματοποιείται εξέταση για να ελεγχθούν τα επίπεδα της θυρεοειδοτρόπου ορμόνης TSH στο αίμα.
Τα επίπεδα προλακτίνης που βρίσκονται κάτω από το φυσιολογικό δεν αντιμετωπίζονται συνήθως με θεραπευτική αγωγή και μπορεί να υποδηλώνουν κάποια γενική διαταραχή των ορμονών της υπόφυσης, όπως είναι ο υποφυσισμός.
Ποια η θεραπεία της υπερπρολακτιναιμίας;
Η θεραπεία της υπερπρολακτιναιμίας δεν θα μπορούσε παρά να εξαρτάται από την αιτία που την έχει προκαλέσει. Όπως ήδη αναφέραμε πολλές μπορεί να είναι οι αιτίες εμφάνισης υπερπρολακτιναιμίας και έτσι η θεραπεία εξαρτάται κατά περίπτωση.
- Όταν η αύξηση έχει προκληθεί από τη χρήση κάποιου φαρμάκου τότε είναι σημαντικό ο γιατρός να αντικαταστήσει ή διακόψει το φάρμακο ώστε να διορθωθεί η ορμονική αυτή διαταραχή.
- Όταν η υπερπρολακτιναιμία οφείλεται στην ύπαρξη αδενώματος τότε η φαρμακευτική αγωγή στοχεύει στο να μειώσει την παραγωγή της προλακτίνης και το μέγεθος του αδενώματος. Όπου κρίνεται απαραίτητο όμως μπορεί να χρειαστεί και χειρουργική αφαίρεση του αδενώματος.
- Όταν ο υποθυρεοειδισμός είναι αυτός που οδηγεί σε αυξημένα επίπεδα προλακτίνης τότε όπως είναι προφανές κρίνεται απαραίτητο να ρυθμιστεί και να αποκατασταθεί η λειτουργία του θυροειδούς με την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή.
- Τέλος, μπορεί η υπερπρολακτιναιμία να μην χρειαστεί θεραπεία, ειδικά όταν δεν υπάρχει σαφής αιτία που την προκαλεί και όταν δεν εκδηλώνεται με κάποιο σύμπτωμα.. Σε κάθε περίπτωση βέβαια θα χρειαστεί παρακολούθηση των τιμών της σε συχνότητα την οποία θα καθορίσει ο θεράποντας γιατρός.
Θεραπευτική αγωγή: Η βρωμοκρυπτίνη (Parlodel), η κιναγολίδη (Νorprolac) και η καμπεργολίνη (Dostinex) μειώνουν την παραγωγή προλακτίνης.
Η φαρμακευτική αγωγή αποδίδει καλά στους περισσότερους ασθενείς με προλακτινώματα, με συνέπεια να υποχωρούν τα επίπεδα της προλακτίνης και να συρρικνώνονται τα αδενώματα. Σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχει πλήρης ύφεση.
Χειρουργική επέμβαση για την απομάκρυνση ενός όγκου της υπόφυσης
Μπορεί να αποφασιστεί χειρουργική επέμβαση εάν τα φάρμακα δεν είναι αποτελεσματικά ή εάν ο όγκος είναι ευμεγέθης και επηρεάζει την όραση. Στις μέρες μας επιλέγεται από τους νευροχειρουργούς η διασφηνοειδική εκτομή του αδενώματος με πολύ καλά αποτελέσματα.
